Waarom ‘mogen’ soms erger is dan ‘moeten’

Door Edwin Gitsels / Biografiebureau Dit is je leven - 16/04/20

Het leven is wat je gebeurt terwijl je andere plannen maakt. Nu grote delen van onze maatschappij noodgedwongen tot stilstand zijn gekomen, valt ons op, naast de schone, strakblauwe lucht, het vogelgekwetter en de overbodigheid van publiek bij talkshows, dat we altijd wel heel erg aan het hollen en draven waren. Vanwaar toch die rusteloosheid? De Vlaamse filosoof Ignaas Devisch schreef er in 2016 een boek over dat in deze coronacrisis zeer waardevolle inzichten biedt. Zoals: waarom mogen soms erger is dan moeten…

En toen zat ook ik ineens met een lege agenda. De biografie die ik bijna af had moest even in het vriesvak, want ik kon de 83-jarige hoofdpersoon niet meer bezoeken. Het tv-programma dat ik samen met het team aan het opstarten was, is voor onbepaalde tijd stil komen te liggen, omdat er 2000 man publiek bij verwacht werd en we niet met een cameraploeg langs kunnen bij de kwetsbare mensen die we willen portretteren: kankerpatiënten.

EEN BEETJE RONDHANGEN

Eindelijk weer tijd voor verwaarloosde liefhebberijen

Onmiddellijk drongen twee projecten zich aan me op die ik even opzij had gelegd omdat het mijn eigen initiatieven zijn en geen betaalde klantopdrachten: een boek en een documentaire. Maar ik wilde ook van de gelegenheid gebruik maken om achterstallig onderhoud aan ons huis te plegen. Eindelijk het pianospelen weer op te pakken. Me verder te bekwamen in videomontage. Mijn blog nieuw leven in te blazen. Kortom: in no time puilde mijn agenda weer uit met zelfopgelegde taken en bezigheden. Want zo pak ik dat aan: meteen een strakke planning maken, waar ik mijzelf gedisciplineerd aan houd, inclusief elke dag de wekker op kwart over 7 zetten en de dag beginnen met een uur bewegen.

Natuurlijk weet ik ook wel dat het vooral een manier is om in control te blijven. Maar hé, het werkt. Althans, ten dele. Want één ding waar ik ook al jarenlang structureel naar verlang en dat met deze aanpak allesbehalve bereikt wordt, is: rust. Een beetje rondhangen. Me vervelen. Schijnt goed te zijn voor je creativiteit, je ideeënrijkdom en je hart en bloedvaten.

GEEN TIJD TE VERSPILLEN

Maar dat ging ‘m dus niet worden. Hoe weet ik nu al niet meer, maar in diezelfde week kwam het boek Rusteloosheid van Ignaas Devisch op mijn pad. Ik heb een Kobo Plus abonnement, dus ik heb de directe beschikking over duizenden boeken. Ook die van Devisch. Geen tijd te verspillen, ik wilde het nú lezen. Misschien zou het verklaren waar die enorme drang (dwang?) om me te ontwikkelen en om creatief en/of nuttig bezig te zijn vandaan komt. Ledigheid is des duivels oorkussen, het staat nog net niet op mijn voorhoofd getatoeëerd.

Het boek stelde me niet teleur. Devisch gaat terug naar de 14^e eeuw en zet op een rij wat tal van grote denkers over dit fenomeen te zeggen hadden. Dat was meteen inzicht 1: het heeft weinig te maken met De Huidige Tijd, waarin altijd alles maar sneller en sneller gaat.  Neem bijvoorbeeld de Duitse neuroloog Wilhelm Erb, die zei: ‘De ongodsdienstigheid, ontevredenheid en hebzucht zijn in brede lagen van het volk toegenomen; de mateloze uitbreiding van het verkeer en de wereldomspannende netwerken hebben de omstandigheden in het handelsverkeer totaal gewijzigd: alles gebeurt in haast en agitatie.’ Wanneer Erb deze uitspraak deed? In 1893.

LIFE’S WHAT YOU MAKE IT

Overigens, die ongodsdienstigheid waar Erb het over heeft speelt een grote rol in onze rusteloosheid, schrijft Devisch. Door de secularisatie zijn wij als individuen steeds vrijer geworden in onze keuzes. Daarnaast is afkomst een kleinere rol gaan spelen. Je identiteit wordt nu bepaald door je persoonlijke verdienste, door je prestaties. Life’s what you make it, zoals Mark Hollis van Talk Talk zong. Hoe meer we de vrijheid hebben om onze eigen keuzes te maken, hoe meer onze identiteit staat voor het resultaat van die persoonlijke keuzes.

‘We mogen de hele dag zelf bepalen wat we doen en dat brengt een enorme druk met zich mee,’ aldus Devisch. ‘Mogen is soms nog erger dan moeten. Want we worden verantwoordelijk gesteld voor alle keuzes die we maken. We zijn bijgevolg moe van almaar te moeten kiezen, van onszelf te moeten zijn.’
De Duitse filosoof Peter Sloterdijk noemt dat de NV Ik. Coaches adviseren ondernemers en zzp’ers om zichtbaar te zijn, zich te profileren op social media en hun persoonlijke verhaal zoveel mogelijk te vertellen. Zelfrealisatie rules! We zijn constant met onze Ik BV bezig. Daarom komen we tijd tekort en klagen we over tijdsdruk. Dag in, dag uit werken we aan het realiseren van onze ambities en aan het nastreven van een betere versie van onszelf. Devisch: ‘Zelfontplooiing is tegenwoordig een never ending story dat als ideaal zowel in arbeid als in vrije tijd doorwerkt.’

ONBEWOOND EILAND

‘Op een onbewoond eiland verlangen we naar de wereld‘

En dan kan het gebeuren dat we onszelf voorbijlopen. Dan wordt het ons teveel en verlangen we naar een tijd waarin we niets meer verlangen, maar dat is ook weer een verlangen. ‘Wie het druk heeft, verlangt naar een onbewoond eiland. Wie op een onbewoond eiland leeft, verlangt naar de wereld.’

Momenteel leven velen van ons op een onbewoond eiland, metaforisch gesproken. In dit vier jaar geleden verschenen boek was dat voor Devisch nog een hypothetisch gegeven: ‘Elke avond van de week kunnen we naar de film, het theater of een concert; we kunnen zo vaak we willen met vrienden afspreken […], we kunnen vandaag van zoveel proeven dat het inderdaad vaak moeilijk kiezen is. Maar stel je voor dat er niets te beleven valt, dat er geen sportterreinen zijn, dat de plaatselijke bibliotheek dicht is, dat alle festivals en feesten worden afgelast. […] Hoelang zouden we die verlangzaming als prettig ervaren? Anders gezegd: hoe snel zouden we niet rusteloos op zoek gaan naar iets om onze vrije tijd te vullen?’

INKTZWARTE DOEMSCENARIO’S

In die situatie zitten we nu. En, bevalt het? Ikzelf begin het er nu na een maand wel moeilijker mee te krijgen. Ik zou heel graag weer gewoon gezellig uit eten willen of even een biertje doen met vrienden in ons stamcafé.
Maar ik zie ook grote voordelen. Thuiswerken is me altijd al uitstekend bevallen;  ik kwam er gisteren achter toen ik naar de bouwmarkt reed dat ik vier weken niet in mijn auto had gezeten! Dat we nu met z’n allen eens goed nadenken over of alles wat we deden en ondernamen wel echt nodig was, is winst.

Maar tegelijkertijd worden ons inktzwarte doemscenario’s voorgeschoteld over de maatschappelijke en economische gevolgen van deze pandemie. Hoe eerder alles weer op volle stoom is, hoe meer we de schade beperken, aldus het IMF. Maar is dat dan de hoop, dat we zo snel mogelijk weer naar de oude situatie terugkeren, door Devisch als volgt omschreven: ‘Iedereen drijft elkaar tot het uiterste om maar een milliseconde sneller te zijn dan de concurrent. Wat in de sport winnen heet, wordt in de economie gedefinieerd als winst. Wie een economie op tijd doet draaien, zet alle schakels van het systeem onder tijdsdruk: het werk, de consumptie, de productie, de distributie, de ontwikkeling en vernieuwing en het onderzoek.’

KEUZESTRESS

Want steeds sneller is de oplossing niet. We dachten altijd dat we meer vrije tijd zouden overhouden door alle nieuwe technieken, maar het tegendeel is waar.  Die vrijheid schept nieuwe rusteloosheid: wat gaan we met die herwonnen uren doen? Vrijwel alles kan, en dat maakt het juist zo moeilijk om te kiezen. Keuzestress: voor alles waar je voor kiest, bestaan er ook tal van alternatieven.

Wat voor mij werkt, is om van tevoren een weekschema te maken met voor elk dagdeel een activiteit. Dan hoef ik als ik daarmee bezig ben niet meer na te denken over of ik misschien beter iets anders zou kunnen doen. De kunst is om precies de balans te vinden tussen jezelf aan je eigen schema te houden en de vrijheid te nemen om ervan af te wijken als de omstandigheden daarom vragen. Om te voorkomen dat je een slaaf wordt van jezelf. Want dat is weer het andere uiterste van teveel vrijheid.

MINDER WERKEN HELPT NIET

Tot besluit nog een wijze les van Ignaas Devisch uit zijn boeiende boek: ‘Rusteloosheid verdwijnt niet door minder te werken of meer te ontspannen. Dat kan misschien voor even de drukte en de onrust doen verminderen, maar het constante idee dat je iets moet doen of iemand wilt zijn in je leven, hangt niet af van het aantal werkuren. […] Iets in onszelf stuwt ons voort en zorgt ervoor dat we nooit tevreden zijn met onze status-quo, dat wil zeggen met ons leven zoals het zich aandient. Noem het verbeeldingskracht, verlangen, streven of passie. Het zorgt ervoor dat we onszelf verliezen in wat we doen en de vraag is wat daar mis mee is.’

Ofwel: het gaat er niet om hoeveel tijd je ergens in stopt, maar om wát je doet. Maar dan is er ook weer dat andere liedje dat ik maar niet uit mijn hoofd krijg: it ain’t what you do, it’s the way that you do it, that’s what gets results.

Het is om rusteloos van te worden…